واشنګټن پوسټ ورځپاڼې په ترکي کې د خپل ممکنه وژل شوي خبریال جمال خاشقجي وروستی کالم خپور کړی، چې هغه پکې په عربي هېوادونو کې د نظر پر ازادۍ زیات ټینګار کړی او ویلي یې دي چې عربي نړۍ تر هر څه د اظهار ازادۍ ته زیاته اړتیا لري.
کالم د خاشقجي همکارې ایډیټرې کېرین عطیه اېډیټ کړی او هغې د کالم تر پیلېدو مخکې پخپله (یادونه) کې لیکلي، چې کالم یې د خاشقجي تر ورکېدو یوه ورځ وروسته د هغه له ژباړونکي او مرستیاله تر لاسه کړی. عطیه وایي ورځپاڼې کالم وځنډاوه او هیله منه وه چې د خاشقجي تر ور ستنېدو وروسته به یې په شریکه ایډیټ کړي، خو وایي اوس باید دا ومني چې داسې به ونه شي. ایډیټره عطیه لیکي، دا کالم په عربي نړۍ کې د ازادۍ په اړه د خاشقجي هوډ او جذبه څرګندوي او د دې په نظر همدا د ازادۍ تنده وه چې شاید ده سر ورباندې ورکړ.
خاشقجي د کالم په پیل کې لیکلي چې په وروستیو کې یې په نړۍ کې د ازادۍ په اړه د ۲۰۱۸م کال رپوټ لوست، نو دا ورته څرګنده شوه چې په ټوله عربي نړۍ کې یواځې یو هېواد "ازاد" ګڼل شوی وو او هغه افریقایي هېواد تونیزیا وو او پر دویم نمبر اردن، مراکو او کویت "لږ ازاد" ګڼل شوي وو، خو په پاته ټوله عربي نړۍ کې د ازادۍ نشتوالی ښوول شوی وو.
عرب لیکوال لیکلي چې په دغو د اظهار له ازادۍ بې برخې هېوادونو کې خلک یا خو خبر نه ساتل کېږي او یا ورته ناسم معلومات ورکول کېږي. وایي دوی پر هغو مسایلو چې پر سیمه او د دوی پر ورځني ژوند اغېز لري، په مناسبه توګه په ښکاره خبرې او بحثونه نه شي کولای، ځکه چې وایي ریاستي بیانیه د خلکو پر ذهنیت حاکمه ده او د خلکو اکثریت پر دې درواغجنه بیانیه ړوند باور کوي. وایي له بده مرغه دا حالت بدلېدونکی نه ښکاري.
جمال خاشقجي پخپل وروستي کالم کې لیکي چې عربي نړۍ د ۲۰۱۱م کال عرب پسرلي ته هیله منه وه او د خبریالانو او پوهانو په ګډون عام خلک هم دې ته په تمه وو چې د دوی په عربي هېوادونو کې به د ازادۍ یو نوی ځلاند لمر را وخېژي او دوی به د خپلو حکومتونو له تسلط او د معلوماتو له پرله پسې لاسوهنې او سنسرشپه ازاد شي، خو وایي داسې ونه شول او دغه هېوادونو یا خو په زاړه حالت کې پاتې شول یا تر مخکې هم زیات ناوړه حالت ته ټېل وهل شول.
خاشجقي لیکي چې د ده یو سعودي لیکوال ملګری صالح الشهي په (سعودي پریس) کې د خپل هغه کالم پر سر په پینځه کاله بند محکوم دی، چې پر سعودي واکمنو یې پکې نیوکې کړې وې، همدارنګه د مصر حکومت د (المصر الیوم) په نوم بشپړه ورځپاڼه وتړله، خو وایي په نړیواله کچه د دغو حکومتونو په ضد څه ردعمل څرګند نه شو، ځکه نو عرب حکومتونه د رسنیو د ازادۍ د مخنیوي لپاره نور هم زړور شول.
جمال خاشقجي لیکي، داسې یو وخت وو خبریالانو فکر کاوه چې انټرنیټ به له چاپي رسنیو سره تړلی سنسرشپ او بندیزونه ختم کړي او معلوماتو ته لاسرسی به ازاد شي، خو وایي دغو حکومتونو چې د معلوماتو کنټرول ژوندي ساتلي دي، انټرنیټ په ډېره ناوړه توګه بند کړی دی.
خاشقجي لیکي چې د قطر حکومت د خپلو ګاونډیو هېوادونو په نسبت د نړیوالو خبرونو خپرېدو ته اجازه ورکوي، د دې تر څنګ تونیزیا او کویت هم چې "لږ ازاد" ګڼل کېږي کورنیو مسایلو ته توجه کوي، خو وایي دغه درې واړه هېوادونه هم پر هغو موضوعاتو څه نه خپروي چې ټوله عرب نړۍ ورسره مخ ده او دوی د سعودي، مصر او یمن خبریالانو ته د کار کولو اجازه نه ورکوي.
خاشقجي وايي پر عربي نړۍ بهرنیو نه، بلکې کورنیو طاقتونو د خپلې واکمنۍ د دوام لپاره اوسپنیزې پردې غوړولې دي. هغه لیکي چې د سړې جګړې په وخت د ازاد یورپ رېډیو (رېډیو فري یورپ) د ازادۍ پر لور د خلکو د هیلو غوړولو په برخه کې ډېر مهم کردار تر سره کړ، وایي عربیان هم دې ته ورته رسنۍ ته اړتیا لري.
خاشقجي لیکي چې نړیوالې رسنۍ عربي هېوادونو ته څه نه څه پوښښ (کورېج) ورکوي او واشنګټن پوسټ په دې برخه کې یو نوی قدم اخیستی چې د ده ډېر کالمونه یې عربي ته ژباړلي او چاپ کړي دي، وایي عرب پخپله ژبه کې لوستلو ته اړتیا لري، چې هغوی په امریکا او لوېدیځ کې په جمهوریت پوه شي او پر بېلابېلو اړخونو یې خبرې وکړي.
جمال خاشقجي د خپل وروستي کالم په وروستي پېراګراف کې وړاندیز کوي چې عربي نړۍ د خپلې روایتي مېډیا نوي کېدلو ته اړتیا لري، چې اوسېدونکي یې له نړیوالو پېښو خبر شي او همدارنګه هغوی ته د اواز اوچتولو موقع ورکړل شي، ځکه چې وایي عام عرب له غربت، ناسمې حکومتدارۍ او جهالت سره مخ دي. وایي که د دوی لپاره یو ازاد نړیوال فورم جوړ شي، نو د مستبدو حکومتونو- چې د تبلیغاتو له لارې کرکه خپروي- له تسلطه به ازاد شي او د خپلو ټولنو بنیادي ستونځې به پخپله حل کړي.